İçimizdeki Sağlamcılık Neden Bukadar Güçlü 2: Yaygın ve Örtük Bir Sağlamcılık Türü Olarak Üstenci Yardım

Mary 22 yaşında üniversite mezunu kör bir genç. Birkaç aydır yerel bir radyo istasyonunda tam zamanlı olarak çalışıyor. Beyaz baston kullanıyor ve iş yerine yalnız gidip geliyor.

Bir gün yine iş güzergahındaki otobüs durağına yürürken, her gün kullandığı yolun inşat nedenli kapandığını görüyor ve başka bir yoldan durağa gitmeye karar veriyor. Bu sırada bir sokağın köşesine geldiğinde durumu teyit etmek için yoldan geçen birine soruyor: “Affedersiniz 22’nin geçtiği otobüs durağına gidiyordum karşı kaldırımdaki durak dimi?” Geçen kişi: “Dur dur o yol çok tehlikeli senin için ben geçireyim.” Diyerek ve Mary’nin bir şey demesine fırsat bırakmadan koluna giriyor. Mary: “Pardon ben kendim halledebilirim sadece doğru yerde olduğumdan emin olmak istemiştim soruma cevap verir misiniz?” diye yanıt vererek diğer kişinin kolundan çıkıyor.

Mary’nin davranışını nasıl değerlendirirsiniz? (Wang ve arkadaşları 2015, 2019)

Siz aynı durumda ne yapardınız? Mary kendisine uzatılan yardımı geri çeviren kibirli bir kişilik mi? Her yardımı kabul etmek veya etmemek bize nasıl bedeller ödetiyor?

Wang üstenci yardım adını verdiği davranışların sonuçlarını ölçmek amacıyla aynı senaryoyu 2015 ve 2019 araştırmalarında kullanır.  2015 araştırmasında kör ve kör olmayan katılımcılara bu senaryoyu vererek Mary ve üstenci yardım konusundaki görüşlerini sorar. 2015 çalışmasında, Yardım davranışını ve Mary’nin verdiği tepkiyi de farklı katılımcılarda farklı şekillerde sunar.  Senaryonun bir başka versiyonunda bu sefer Mary’nin yönünü doğrulamak amaçlı bilgi almak istediği kişi: “Senin tek başına sokağa çıkman ne kadar doğru deyip” Mary’yi yanıtlamaz örneğin.

Wang ve arkadaşları Mary’nin yanıtlarını da farklılaştırır. Örneğin bir senaryoda Mary koluna girilmesine ses çıkarmadan kendisinin karşıya geçirilmesine izin verirken, Nefret söylemli ikinci senaryo karşısında da ya maruz kaldığı kişiye “Lütfen soruma yanıt verin” gibi bir cevapla döner, ya da bir başka kişiye aynı soruyu sormak için bir şey demeden arayışına devam eder.

Aynı sorunun yanıtlarını biz de düşünelim. Sizce Mary nasıl davranmalı bu tarz bir durumda? Yardım eden kişinin davranışını nasıl buluyorsunuz?

Siz bu soruların yanıtlarını düşünürken gelin biraz üstenci yardım hakkında konuşalım. Nedir bu üstenci yardım ve neden sağlamcılığın yaygın bir türü olarak kabul edilir meselesiyle başlayalım işe. Wang, Patronizing Help şeklinde adlandırdığı üstenci yardımın aslında bir tek yeti farkı olanların değil, her türlü konuda dezavantajlar yaşatılan grupların başına geldiğini ifade ediyor.  Yaptıkları literatür taramasında kadınlara karşı yapılan cinsiyetçi izinsiz yardım sever tutumların, kişisel şüpheyi tetikleyerek bilişsel performansı yaraladığını gösteriyor (Dardenne, Dumont, & Bollier, 2007). Bir başka araştırmada Glick ve Fiske (1996) sözde yardımsever cinsiyetçi davranışların aslında kadınların harika ama erkeklerin yardım ve korumasına muhtaç, zayıf birey algısını içerdiğini ortaya koyuyor. Yani olur olmadık yerde bir kadının bagajını taşıma gayretleri, kapıları tutma merakları bir yönüyle de kadınlarda kendi iyiliklerinin sorumluluklarını almakta yetersiz oldukları hissini yaratıyor olabilir diyor Wang ve arkadaşları (2015).  Aynı şekilde, beyaz arkadaşlarından zekâ testlerinde istenmeyen yardım alan siyahların, böyle bir yardım almayanlara oranla kendilerini daha yetersiz ve beceriksiz hissettiklerini gösteriyor (Schneider, Major, Luhtanen, & Crocker, 1996).

İş görünür veya görünmez yeti farkı olanlara gelince, birçok araştırmada dile getirilen üstenci yardım karşısındaki rahatsızlığın çok daha fazla ön plana çıktığını görüyoruz. Bunun en önemli sebebi izinsiz ve istenmeyen yardımın her şeyden önce yardım alan kişide bir aşağılanma ve kendine güven eksikliği yaratması (Steele, 1992, Turner & Pratkanis, 1994). Bunun yanında Gilbert ve Silvera (1996) istenmeyen yardımın aslında yardım alan kişi için bir yönüyle belirli işleri yapmada yetersizlik ve yardım edene bağımlılık hissine yol açtığını, bunun da yardın edenle alan arasında bir hiyerarşi yarattığını ortaya koyuyor.

Peki nedir üstenci yardım örnekleri biraz düşünelim. Yazının başında bir senaryo olarak verdiğim Wang ve arkadaşlarının kurgusu aslında günlük hayatta farklı versiyonlarıyla sürekli karşımıza çıkan üstenci yardım örnekleri. Durakta beklerken, birine “22 buradan geçer mi” diye sorduğunuzda, karşınızdaki “orada ne yapacaksın bu saatte” diyebiliyor örneğin. Birine ilerideki bir dükkânı sorduğunuzda, orası çok uzak gidemezsin, çok tanıdık bir cevap çoğumuz için. Ya da bir yerde öylece yürürken, hiç tanımadığınız birinin kolunuza girip sizi çekiştirmesi oldukça sıradanlaşan vakalar baston kullanıcısı körler için.

Başka örnekleri de var. Bir seferinde evimizi ziyaret eden bir akrabamız hiç sorma gereği duymadan süpürgeyi eline alıp evi süpürme girişiminde bulunmuştu mesela. Acaba çok mu pisti o sırada evimiz? Öyle bile olsa, kendinde bu hakkı bulmasının nedeni ne olabilir? Neden insanlar üstenci yardımı hiç çekinmeden bu kadar rahatça yapmaya teşebbüs ediyor olabilirler? Üstenci yardıma ilişkin örneklerin yüzlercesi eminim bu yazıyı okurken aklınıza gelecek. Fakat bunları değiştirmek için önce sebeplerini irdelemek gerekiyor. Bu konuda yanıt NaryoRedmond (2010) araştırmasından gelebilir. NaryoRedmond, sakat erkek ve kadınlara yönelik stereotipileri araştırdığında bulguları esasında çoğumuz için tahmin edilemez değil: Bağımlı, eksik ve cinsiyetsiz. Üstelik engelli olmayan erkek ve kadınlardaki stereotipiler birbirinden farklılıklar gösterdiği halde, engellilerde böyle bir fark da görülmüyor. Ayrıca engelli kadın ve erkekler, çekici olmayan ve zayıf, pasif ve ilham verici olarak karakterize ediliyor.

Dedim ya bu sonuçlarda şaşıracağımız bir şey yok. Sanki malumun ilanı, ama yine de literatürce gösterilmesi önemli. Eğer siz karşınızdakini eksik, yetersiz ve zayıf görüyorsanız, ona izinli veya izinsiz yardım etme isteğiniz çok doğal gibi görünür. Çünkü o kişi zaten kendi sorumluluklarını alabilecek ehliyete sahip değildir size göre ve durumu düzeltmek sağlam insanlara bırakılmalıdır. Tam da bu nedenle ben bir köşeyi döndüğümde, sağlam insana göre kesin yanlış bir yere gidiyorumdur. Müdahale edip beni doğru yola sokmak onun için bir yurttaş sorumluluğu haline geliverir. Bu sebeple, Bankada kendi imzamızı atmak istediğimizde, sağlam insan için kendi kararlarımızı verebilmemiz söz konusu olmaz, korunmaya ve kollanmaya ihtiyacımız vardır. Örnekler uzar gider. Sonuç değişmez ama. Sakat kişiyi yetersiz, cinsiyetsiz ve bağımlı gören biri için bağımlı olacağı bir kişiye ihtiyaç olacaktır ve bu boşluğu birisinin doldurması gerekir.

NaryoRedmond ayrıca literatür taramasında sakatların toplumca algılanışında bir noktayı daha aydınlatıyor. Fiske ve arkadaşları (2002) araştırmalarında Kör, bedensel engelli, yaşlı ve zihin engelli kişilerin toplumca düşük yeterlilikte ama daha sıcak algılandıklarını buluyor. Yani bu kişiler yeteneksiz ama zararsız, sevilmesi gereken pozitif insanlar olarak diğer gruplardan ayrılıyor. TOHAD üyesi ve tekerlekli sandalye kullanıcısı Süleyman Akbulut derslerime konuk olduğunda şöyle bir anısını anlatır: “Bir gün dernekte bir dava dilekçesi hazırladım odadan çıktım. 35’li yaşlardayım sanırım. Derneğe gelen iki kadının konuşmasına kulak misafiri oldum hakkımda konuşurlarken. Biri diğerine Ay ne kadar tatlı dimi yanaklarını sıkası geliyor insanın diyordu”. Başka söze gerek var mı bilemedim. Fakat Fiske ve arkadaşlarının bulgularına bunun gibi hepimizin hayatında verebileceği o kadar çok örnek var ki…

Şimdi gelin tüm parçaları yerine koyalım. Sakat kişi Toplumca eksik, cinsiyetsiz ve bağımlı stereotipine sahip. Fakat bunun yanında bir rekabet unsuru olarak görülmedikleri için pozitif ve sıcak insanlar şeklinde kavramsallaştırılıyor. Görünüşte bir nefret objesi değiller yani.  O bizim maskotumuz sözlerini anımsayın. Tüm bu resme bakarak Mary’nin onu karşıya geçirmeye çalışan kişiye olan tepkisini insanlar nasıl değerlendirir sizce? Evet yanılmadınız. Wang ve arkadaşları da hem 2015 hem 2019 araştırmalarında yardım eden kişinin davranışını o kadar yanlış bulmadıklarını ortaya koyuyor kör olmayan katılımcıların. Yardım edenin davranışı İyi niyetli olarak nitelendiriliyor. Buna karşın Mary bu yardımı reddettiği için çok daha az sıcak hatta kibirli olarak tanımlanıyor kör olmayan katılımcılar tarafından. Yani Mary kendisinden beklenen minnet duyma ve teşekkür etme davranışını göstermediği için toplumdaki sıcak algısını kaybetmeye başlıyor. Kısaca size uzatılan eli geri çeviren bir nankör durumuna düşme tehlikesiyle karşı karşıya.

Şimdi de bu yazı dizimin ilkindeki soruyu bir kez daha düşünelim. İçimizdeki sağlamcılık neden bu kadar güçlü. Wang (2015) araştırmasına katılan kör katılımcılar Mary’nin yardımı geri çevirme davranışını olumlu buluyor ve gereksiz yardımı olumsuz karşılıyorlar. Fakat ilk yazımın çıkış noktasını hatırlarsanız, Aynı soruyu burada sorsak, kör katılımcıların yanıtlarından o kadar da emin olamıyorum. Bunun olası nedenlerini sorgulamak zaten amaç. Yaşadığınız çevre size doğrudan veya dolaylı sürekli yetersiz ama çok başarılı maşallah pohpohlaması içinde. Burada hayır ben eksik, yetersiz değilim, sadece farklıyım diyebilmek, tüm toplumsal algıyla mücadele demek. Hele ki sizler için bir şey yapan birine terslenmek size yönelik pozitif sevecen duyguların da yok olması demek. Bu yok oluş koruyucu ebeveynlerinizin yanınızda olmaması demek.

Asıl tehlikeli olan başkalarının bizleri Eksik, cinsiyetsiz ve bağımlı algılaması değil esasında. Ya bizler de kendimizi Öyle algılıyorsak? İşte karar vereceğimiz soru bu: Hangi Mary olacağız? Biri koluna girdiğinde, bir bildiği vardır nasılsa deyip sessizce boyun eğen mi, yanlış yapma riskine de mal olsa, negatif duyguların nesnesi de olsa kendi bağımsızlığı için mücadele eden Mary mı?

Yazı dizimin üçüncüsünde bu kararı nasıl verebileceğimizin ipuçlarını arayacağım. Sokakta yardım istemek bir acziyet belirtisi mi? Yardım ve dayanışma neden birbirinden farklı? Nasıl kurtulabiliriz içimizdeki sağlamcı hayaletlerden? Bir sonraki yazıda yanıtlamaya çalışacağım. O güne dek, bağımsız ve erişilebilirlik dolu günler.

 

 

Kaynakça

Dardenne, B., Dumont, M., & Bollier, T. (2007). Insidious dangers of benevolent sexism: Consequences for women’s performance. Journal of Personality and Social Psychology, 93, 764– 779.

Gilbert, D. T., Silvera, D. H. (1996). Overhelping. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 678–690.

Glick, P., Fiske, S. T. (1996). The Ambivalent Sexism Inventory: Differentiating hostile and benevolent sexism. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 491–512.

Fiske, S. T., Cuddy, A. J., Glick, P., & Xu, J. (2002). A model of (often mixed) stereotype content: competence and warmth respectively follow from perceived status and competition. Journal of personality and social psychology, 82(6), 878.

Nario‐Redmond, M. R. (2010). Cultural stereotypes of disabled and non‐disabled men and women: Consensus for global category representations and diagnostic domains. British Journal of Social Psychology, 49, 471– 488.

Schneider, M. E., Major, B., Luhtanen, R., & Crocker, J. (1996). Social stigma and the potential costs of assumptive help. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 201– 209.

Steele, C. M. (1992, April). Race and the schooling of Black Americans. The Atlantic Monthly, 269(10). Retrieved from http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1992/04/race-and-the-schooling-of-black-americans/306073/

Turner, M. E., Pratkanis, A. R. (1994). Affirmative action as help: A review of recipient reactions to preferential selection and affirmative action. Basic and Applied Social Psychology, 15, 43–69.

Wang, K., Walker, K., Pietri, E., & Ashburn‐Nardo, L. (2019). Consequences of confronting patronizing help for people with disabilities: Do target gender and disability type matter?. Journal of Social Issues, 75(3), 904-923.

Wang, K., Silverman, A., Gwinn, J. D., & Dovidio, J. F. (2015). Independent or ungrateful? Consequences of confronting patronizing help for people with disabilities. Group Processes & Intergroup Relations, 18, 489– 503.