Yazan: Bryan Bashan (Be My Eyes Başkan Yardımcısı)
Özgün kaynak:
https://www.bemyeyes.com/blog/be-my-eyes-inclusive-language-guide
Çeviri ve uyarlama: DeepL desteğinde Engin Yılmaz
Çevirenin Notu: Be My Eyes için hazırlanan ve özgün olarak İngilizce dilindeki ifadelere göre bir konum alan bu metin Türkçedeki doğru karşılıklarına göre uyarlanmıştır. Dolayısıyla birebir çeviri olarak düşünülmemelidir.
Kullanıcılarımızı nasıl çağırıyoruz?
İlk olarak, kör kelimesi saygın ve olumludur. Örtmece sözcükler bulmaya gerek yok. Son araştırmalarımız tüm kullanıcılarımızın ¾’ünün bir miktar görme yetisine sahip olduğunu gösteriyor. Sonuç olarak, kullanılacak iki kelime “kör veya az gören insanlar” olacaktır.
ABD’de ve birçok ülkede, normal görme oranı %10’un altında olan kişiler yasal olarak kör kabul edilir. İngiltere ve diğer ülkelerde, bazı ülkeler kör vatandaşlarının resmi kayıtlarını tuttukları için bu grup bazen ‘Kayıtlı Kör’ olarak adlandırılır. Kayıtlı ve yasal körlük yasal terimlerdir. Diğer amaçlar için en iyisi kullanıcılara basitçe kör insanlar, körler veya az gören insanlar demektir.
Bölüm 1 – Kaçınılması gereken terimler
Daha yeni bir terim olan sağlamcılığı duymuş olabilirsiniz. Engelli olmayan insanların kendilerini ‘normal’, engelli insanları ise istisna olarak görmelerini ifade eden modern bir kavramdır. Irkçılığın ırklara farklı değerler atfetmesi gibi, sağlamcılık da (ableizm) engelli insanlara eşit davranılmamasına odaklanır. Bazen sağlamcı düşünce terminolojimize sızar, bu nedenle aşağıda kaçınılması gereken bazı terminoloji örnekleri sunuyoruz:
- “Görme özürlü”, “Kısmi Görüşlü”, “Görme Zorluğu Çeken”: Tüm bu terimler fena halde sağlamcı, güncelliğini yitirmiş veya sevimsizdir.
- “Görme kaybı”: Bu terim yıllardır ya da on yıllardır kör olan insanlar için kesinlikle uygun değildir. Birkaç yıl sonra çoğu kör insan “kayıplarına” değil, kim olduklarına odaklanmaya başlar.
- “Ciddi Görme Kaybı”, “İleri derecede kör”, “Morbidite Durumu”, “Problem”: İki nesil önce alan tarafından kullanılan bu ifadeler artık körlük veya az görme gibi basit ve nötr terimler yerine körlüğün “trajedisine” çok fazla vurgu yapmaktadır. Günümüzde en iyi tabirle, insanların “dertleri”, “durumları” ya da “sorunları” değil, “engellenmişliklerinin” olduğu söylenebilir.
- “Mustarip”, “Etkilenen”, “güçlüğü çeken”, “Birlikte yaşamak zorunda kalan”: Kör insanların deneyimlerine duygusal yargılar yüklemeye gerek yoktur. Ve kesinlikle yukarıdaki gibi olumsuz sıfatlar kullanılmamalıdır. Kör insanların durumundan bahsetmeniz gerekiyorsa, birinin körlüğün “Yaşanmış deneyimine” sahip olduğunu söyleyebilirsiniz.
- “Televizyon dinlemek” ya da “Film izlemek”: Her dilin bu çarpıtmaları, genellikle “görmek” kelimesinden kaçınarak kör bir kişiyi rahatsız etmemek için yanlış yönlendirilmiş bir girişimdir. Elbette kör insanlar görmezler, ancak her sıradan ifadenin kırıcı olmamak için değiştirilmesi gereken bir dünyada yaşamak istemezler. Rencide edici olan, insanların körlerle diğer insanlardan farklı bir şekilde konuşmasıdır. Kör insanlar film izler, televizyon seyreder, arkadaşlarını görür.
- “Özürlü”: Bu terim son 50 yıldır engelli bireyler tarafından her türlü şekliyle nefretle karşılanmaktadır Örnek (“yeteneksiz, beceriye sahip olmayan”).
- “Yüksek işlevli” ve “Düşük işlevli”: Bu terim, engelli bir kişinin dünyada yaşama becerisini ifade eder. Bu yargılayıcı terim, her yerdeki kör insanlara karşı bir hakarettir ve her zaman kaçınılması gerekir.
Bölüm 2 – Kişi öncelikli deli gömleğinin düğmelerini açmak
Çevirenin notu: Türkçe dilinde yeterince yaygın olmamakla beraber özellikle İngilizcede Kişi öncelikli ve Kimlik öncelikli dil kullanımı bir tartışma konusudur. Örneğin Kör kişi demek kimlik öncelikli bir dili temsil ederken Görme engeli olan kişi demek kişiyi önceliğe alan bir dil anlamına gelir ve son dönemlerde daha çok kabul görmektedir. İngilizce tabiriyle Disabled person (Sakat kişi) kimlik öncelikli bir dilken, Person with disability (Engeli olan kişi) kişi öncelikli bir dile karşılık gelmektedir. aşağıdaki bölümü bu bilgi ışığında değerlendirmeniz Yararlı olacaktır.
Son on yıllardaki bir eğilim, engelliliğe yapılan atıfların “kişi öncelikli” bir yapı kullanılarak, yani “engelli insanlar” yerine “engeli olan insanlar” şeklinde çerçevelenmesini tavsiye etmek olmuştur. Bu eğilimin daha ileri aşamaları, “körlüğü olan bir kişi” gibi ifadelere yol açacaktır. Engellilik terimlerinin bir şekilde olumsuz olduğu ve engelliliğin bir kişiye bağlı olduğuna işaret edilerek kasıtlı olarak dengelenmesi gerektiğine inanılmaktadır.
Sorun şu ki, bu sadece engellilik için kullanılan özel bir yapıdır. Örneğin hiçbir zaman “zenginliği olan bir kadın” denemez. Zengin kelimesi aşağılayıcı olarak görülmez ve bu yüzden normalde “zengin bir kadın” deriz. Engelli dilini farklılaştırmak yerine, eski formatlardan kaçınmak ve “kör bir kadın” gibi ifadeler oluşturmak teşvik edilir.
Bölüm 3 – Olumsuz Tondan veya İkinci Sınıf Düşünceden Kaçınmak
Görme engelli insanların kullandıkları araçlar bazen gören insanların kullandıklarından farklı olabilir. Ancak bunlar daha aşağı ya da ikame değildir. Aksine hepsi alternatif teknikler olarak adlandırılır. Kör insanların kullandıklarının daha aşağı olduğu düşüncesi eski moda dile sızar ve bir farklılık hissi yaratır. İşte modası geçmiş ve modern tonlara bazı örnekler:
- Modası geçmiş: “Destekleyici Teknoloji”, “Uyarlanabilir Teknoloji” – bu terimler ihtiyaç ve farklılığa vurgu yapar.
- Modern: “Erişim teknolojisi”- bu terim muhtaçlık yerine erişilebilirliğe ve sosyal olarak inşa edilmiş engellere vurgu yapar.
- Modası geçmiş: “Destek”, “Yardım”, “Yardımcı” – “Yardım” ve “Destek” gibi kelimelerin kullanılması zaten rahatsız edici olan algılanan bir güç dengesizliğini vurgulamaktadır.
- Modern: “Eşlikçi”, “Betimleyici”, “Çevirmen”, “Gönüllü” – Bu gibi kelimeler eşitlik ilişkisine dayanır.
- Modası geçmiş: ” Gitgide körleşti”, “Görüşünü kaybetti”- Bu terimler bir kişinin tüm varlığının bir şekilde değiştiğini ima eder.
- Modern: “Kör oldu” – Bu daha tarafsız ve dramatik olmayan bir terimdir.
- Modası geçmiş: “Hiç görmeyen” – Bu terim, hüzünlü bir felaket hissi uyandırır.
- Modern: “Tamamen kör” – Daha nötr ve hatta olumlu bir körlük duygusudur.
- Modası geçmiş: “Bağımsızlığı geri kazanmak” – Kör insanların “Bağımsızlık” eksikliği olduğunu veya aradıkları şeyin “Bağımsızlık” durumu olduğunu asla düşünmeyin.
- Modern: “Güçlü, zarif ya da verimli araçlar kullanır” – Erişim araçlarının ne kadar kullanışlı, güçlü ve havalı olduğunu anlatmak daha iyidir. Bırakın kör kimse kendi bağımsızlığı hakkında konuşsun.
- Modası geçmiş: “İlham kaynağı”, “İlham verici”, “Cesur”, “Cesaretli”- Birçok görme engelli ya da engelli insan için ilham kaynağı olarak adlandırılmak aslında bir tür ötekileştirmeye dönüşmektedir. Birçoğu sadece yetenekli ve dikkat çekmeyen biri olarak görülmek ve farklı bir şey olarak anılmamak ister.
- Modern: Bu kelimelerin ifade ettiği duygusal ve coşkulu tavrı bir kenara bırakın. Pek çok kuruluş, engelli bir kişiye bir tür maskot gibi odaklanarak para kazanıyor, bir şekilde insanların kendilerini daha iyi hissetmelerini sağlamak için bir ‘üstesinden gelme’ hikayesi yazmak istiyor. “Cesur, şaşırtıcı, ilham verici” gibi terimlerden kaçının.